प्रश्न केवळ मंदिराचा नाही तर...

1992 पासून या विवादास्पद स्थळासाठी अनेक सूचना, सल्ले दिले गेले आहेत. ज्यांच्यात न्यायपूर्ण आणि सत्य गोष्ट सांगण्याची हिम्मत नाही ते लोक अशा गोल-गोल गोष्टी करून स्वत:ला "अमन का फरिस्ता' सिद्ध करण्याचा प्रयत्न करीत असतात. अशा गोष्टी करणाऱ्यांचा कदाचित आपल्या न्यायव्यवस्थेवर विश्वास नसावा अथवा त्यांची बाजू कमकुवत असावी, म्हणूनच ते असे वेडगळ सल्ले देऊन मंदिरनिर्माणाला विरोध करण्याचा प्रयत्न करीत असतात.
काही दिवसांपूर्वी आणखी एक तकलादू तर्क दिला गेला. असे म्हटले जाऊ लागले की, इस्तंबूल येथील हागिया सोफिया चर्चच्या धर्तीवर हा प्रश्न सोडविला जावा.
या ठिकाणी हागिया सोफिया चर्चचा इतिहास समजून घेतला पाहिजे.
अयोध्येत राम मंदिर निर्माणाची चळवळ सुरू झाल्यापासून काही तथाकथित धर्मनिरपेक्षतावादी तसेच काही बुद्धीवादी स्वत: जणु शांतीदूत असल्याच्या थाटात फुकटचे सल्ले देताना दिसतात. अयोध्येत मंदिरही नको आणि मशीदही नको, असा शहाजोग सल्ला द्यायलाही ते विसरत नाहीत. बाबरीच्या ढिगाला हलवून त्या ठिकाणी एखादे रुग्णालय किंवा मोठी शिक्षणसंस्था उभारली जावी आणि यातून समस्त मानवजातीला लाभ होईल, असा सूरही ही मंडळी आळवताना दिसतात. आपल्या अतिरेकी बुद्धीचा अहंकार बाळगणारे बुद्धीजंतू आणखीही अनेक सल्ले देत असतात. त्यांचे म्हणणे असते की, असे केल्याने मंदिर आणि मशिदीचे प्रश्न सुटेल आणि देशात सुखशांती नांदेल.
अयोध्येत मंदिर बनू नये यासाठी अनेक कुतर्क दिली जातात. काही दिवसांपूर्वी आणखी एक तकलादू तर्क दिला गेला. असे म्हटले जाऊ लागले की, इस्तंबूल येथील हागिया सोफिया चर्चच्या धर्तीवर हा प्रश्न सोडविला जावा.
या ठिकाणी हागिया सोफिया चर्चचा इतिहास समजून घेतला पाहिजे. हागिया सोफिया चर्च सन 537 मध्ये बेंजांटाईन शासक जस्टिनियन याच्या कार्यकाळात बांधला गेला. हा काळ रोमन साम्राज्याचा सुवर्णकाळ समजला जातो. त्या काळात रोमन शासकांनी स्थापत्य कलेचे अद्‌भूत दर्शन घडवीत अनेक चर्च बांधले. त्याकाळात त्यांचे साम्राज्य तुर्कस्तानपर्यंत पसरले होते. त्यामुळे येथेही अनेक चर्च उभारले गेले. हागिया सोफिया या चर्चची उभारणी त्याच काळात झाली होती, परंतु 13 व्या शतकाच्या शेवटी तिथे मुसलमानांचे राज्य आले. मुस्लिम राज्यकर्त्यांनी आपल्या कार्यकाळात धडाक्यात शेकडो मशिदी उभ्या केल्या. अनेक चर्चच्या मशिदीत रूपांतर करण्यात आले. इस्तंबूलमध्ये राज्य करणाऱ्या एका मुस्लिम शासकाची नजर हागिया सोफिया या भव्य चर्चवर पडली. त्याने आदेश दिला की, या चर्चला मशीद बनवा. मग काय चर्चची चिन्हे पुसली जाऊ लागली. चर्चला मशीद बनविण्याची धडपड सुरू झाली.
चारही बाजूला उंच उंच मनोरे उभे करण्यात येऊ लागले. चर्चमध्ये जिथे पादरी बसायचे तिथे सुल्तान नमाज करू लागला. चर्चच्या भिंतींवर मेरी आणि येशूची चित्रे होती, ती खरवडून काढण्यात आली. त्या ठिकाणी कुराणातील आयती लिहिल्या गेल्या. इतके सारे करूनही चर्चची ओळख ते पुसू शकले नाहीत. आजही त्या वास्तूच्या घुमटांवर मेरी आणि येशूची चित्रे पाहायला मिळतात. त्या सुलतानाला आणि मुस्लिम जनतेला चर्चचे मशीद बनविले याचेच समाधान होते.
हागिया सोफिया चर्चवर तुर्कांचा ताबा 1453 पासून 1934 पर्यंत राहिला, परंतु एक काळ असा आला की, 1923 मध्ये कमाल अतातुर्क यांच्या नेतृत्वात क्रांती झाली. त्यांनी सर्व जुन्या वास्तू पाडून टाकल्या.
कमाल पाशाने इस्लामला कठमुल्लांच्या तावडीतून मुक्त केले. राजकीय क्रांतीसोबतच ही सांस्कृतिक क्रांतीदेखील होती. इस्लामच्या नावाने जो पाखंड सुरू होता तो कमाल पाशा यांनी थांबविला. त्यांनी धर्माच्या नावाखाली चाललेले धर्मांधांचे राजकारण थांबविले. धूर्त मुल्ला आणि अय्याशी करणारे सुलतान यांना सुतासारखे सरळ केले. याच काळात पाशा यांची दृष्टी हागिया सोफिया मशिदीवरही गेली. कमाल पाशा यांचे म्हणणे होते की, मुस्लिम शासकांनी पूर्वी जोर जबरदस्ती आणि क्रूरतापूर्वक अन्य धर्मीयांची धर्मस्थळे ताब्यात घेतली ती परत केली पाहिजेत. यासाठी त्यांनी एक मोहीमच चालविली. मुसलमानांनी लावलेला कलंक पुसून टाकला.
अतातुर्क कमालपाशा यांनी जाहीररीत्या मुस्लिम शासकांच्या असहिष्णू कृत्यांची निंदा केली. त्यांनी अन्य धर्मीयांना त्यांची त्यांची धर्मस्थळे परत करायला सुरुवता केली. हागिया सोफिया चर्चसंंबंधी निर्णय घेताना पाशा यांनी इस्तंबूलमधील ख्रिस्ती लोकांना एकत्रित केलेे. त्या पादऱ्यांची क्षमायाचना करीत हे ऐतिहासिक चर्च त्यांच्या स्वाधीन करण्याची तयारी दर्शविली, परंतु त्या काळात मुस्लिम शासकांच्या अत्याचाराने बेजार होऊन अनेक ख्रिस्ती तुर्कीतून पलायन केले होते. त्यामुळे पुढे येऊन या चर्चचा ताबा कोण घेणार, असा प्रश्न निर्माण झाला. हे चर्च पुन्हा कोण सुरू करणार असा प्रश्न होता. या संबंधात कमाल पाशा यांनी पोप यांच्याशीही संपर्क केला, परंतु कोणीही शासक किंवा धर्मगुरू हे चर्च स्वीकारायला समोर आले नाहीत. यानंतर कमाल पाशा म्हणाले, ख्रिस्ती बांधव चर्च ताब्यात घ्यायला समोर येत नसतील तर हा त्यांचा निर्णय आहे, परंतु राजकीय शक्ती वापरून या चर्चला मशीद बनविले गेले आहे, त्यामुळे ही बाब सहन करता येणार नाही.
उर्दूतील प्रसिद्ध कवी मोहम्मद इकबाल यांनी आपल्या शिकवा और जवाबे शिकवा या पुस्तकात स्पष्टपणे म्हटले आहे की, आम्ही मुसलमानांनी हे अल्लाह तुला खुष करण्यासाठी चर्च पाडले नाहीत काय? अन्य धर्मीयांची धर्मस्थळेही आम्ही उद्‌ध्वस्त केली आहेत. त्यांना अपमानितही केले आहे, परंतु हे परवरदिगार तू तरीही मुसलमानांवर प्रसन्न का नाही झालास? परंतु कमाल पाशा हे इकबालसारखे धर्मांध नव्हते. त्यांनी परधर्मीयांना त्यांची धर्मस्थळे परत केली. ज्यांनी पुन्हा धर्मस्थळे स्वीकारली नाहीत, ती त्यांनी सन्मानाने जतन केली. यावरून ध्यानात येते की, इकबाल हा सच्चा मुसलमान नव्हता तर कमाल पाशा हे सच्चे मुसलमान होते. त्यांनी अन्य धर्मांचा आदर केला. अन्य धर्मीयांची श्रद्धास्थळे पाशा यांनी मुसलमानांच्या तावडीतून सोडवून दिली.
भले हागिया सोफिया चर्च स्वीकारायला ख्रिश्चनांनी नकार दिला असेल, कमाल पाशा यांनी मात्र त्या वास्तूला मशीद राहू दिले नाही. त्या वास्तूला एका संग्रहालयात रूपांतरित केले. कमाल पाशा यांच्या या धाडसाचे आणि न्यायाचे कौतुक करावे तेवढे थोडे आहे.
हागिया सोफिया चर्चचा इतिहास जेव्हा काही बुद्धीजीविंना आणि राम मंदिराच्या विरोधकांना ज्ञात झाले तेव्हा त्यांनी कमाल पाशा यांची मुक्त कंठाने प्रशंसा करायला सुरुवात केली. तुर्कीत जे काही घडले त्याचे भारतातही अनुकरण झाले पाहिजे, असे ते म्हणू लागले. कमाल पाशा यांनी संग्रहालय बनवून वादच संपुष्टात आणला त्यामुळे भारतातही उक्त वाद समाप्त करायचा असेल तर मंदिर आणि मशीद न बनविता तिथे एखादे संग्रहालय बनविले जावे. काही लोकांना हा सल्ला ऐकताना बरा वाटत असेल, परंतु ते असे करून मूळ मुद्द्याला बगल देण्याचाच प्रयत्न करीत असतात.
प्रश्न केवळ राम मंदिराचाच असता तर काही लोक असा विचार करू शकले असते, परंतु येथे प्रश्न केवळ राम मंदिराचा नाही, तर राम जन्मभूमीचा आहे. एखाद्या महापुरुषाचे जन्मस्थान त्याच्या कोट्यवधी भक्तांसाठी तीर्थस्थळच असते. मंदिरे अनेक असू शकतात, परंतु जन्मस्थान तर एकच असते. कल्पना करा की, हागिया सोफिया चर्च येशू ख्रिस्ताच्या जन्मस्थानी असते तर ख्रिस्ती बंधू-भगिनी आणि तत्कालीन ख्रिस्ती पादरी हे चर्च सोडायला तयार झाले असते का? येशूच्या जन्मस्थानी एखादे संग्रहालय झालेले ख्रिस्ती लोकांना चालले असते काय? याचे उत्तर आहे कदापि नाही.
कोणत्याही धर्मातील महापुरुषाचे जन्मस्थान बदलता येत नाही किंवा ते कोणाच्या ताब्यातही देता येत नाही. त्यामुळे हागिया सोफिया चर्चचे उदाहरण भगवान प्रभू श्रीरामचंद्रांच्या जन्मस्थान निर्माण होणाऱ्या मंदिरासाठी देता येणार नाही. अतातुर्क यांनी म्हटले की, ख्रिस्ती लोकांवर मुस्लिम शासकांकडून घोर अन्याय झाला आहे. वर्तमान सरकार हिंदूंच्या आस्थेचा सन्मान करत असे म्हणेल काय की, हिंदूंवर मुस्लिम शासकांनी घोर अन्याय केला आहे? गठ्ठा मतांसाठी लाचार होणारे सरकार असे म्हणणार नाही.
अयोध्येचा राजा दशरथ यांच्या घरी जन्मलेल्या पुत्राचे स्थान अन्य ठिकाणी कसे असू शकेल? हिंदू परंपरेनुसार त्यांचे देवी-देवता जेथे जन्मले तेथे मंदिराशिवाय अन्य स्मृती काय असणार? त्यामुळे प्राचीन काळी तिथे मंदिरच असणार. राममंदिर तोडणे इस्लामी धर्मांधांना कठीण नव्हते. भारतातील शेकडो मंदिरे तोडून मशिदी बनविण्यात आल्या हे काही लपून राहिलेली गोष्ट नाही. मंदिर आणि मूर्ती तोडण्याची मुसलमानांची परंपरा मुस्लिम कवी आणि इतिहासकारांनीही काही लपवून ठेवलेली नाही. त्यांनी अभिमानाने या गोष्टींचा उल्लेख केला आहे. त्यामुळे अयोध्येत मशीद किंवा अन्य वास्तू बांधताच येणार नाही. रुग्णालय, संग्रहालय किंवा विद्यापीठ यांपैकी काही तिथे बांधता येणार नाही. हागिया सोफिया चर्चचे आपण जेव्हा ऐतिहासिक उदाहरण देतो तेव्हा मोकळ्या मनाने स्वीकार केले पाहिजे की, हिंदू समाज ज्या पवित्र स्थानासाठी शेकडो वर्षांपासून संघर्ष करीत आहे, तिथे रामजन्मभूमीवर मंदिरच निर्माण झाले पाहिजे.
अनुवाद : सिद्धाराम भै. पाटील